چه کسانی چشمزخم دارند؟ بررسی علمی، دینی و تجربی ویژگیهای افراد د
پرسش «چه کسانی چشمزخم دارند؟» از آن دسته سؤال‌هایی است که ذهن بسیاری را، به‌خصوص در فرهنگ‌های شرقی و مذهبی، به خود مشغول کرده است. در باور عمومی، برخی افراد به‌طور ناخودآگاه می‌توانند با نگاه‌شان به دیگران آسیب برسانند. اما واقعاً این افراد چه ویژگی‌هایی دارند؟ آیا علم یا دین تعریفی برای آن ارائه داده‌اند؟ و آیا چشمزخم تنها یک باور فرهنگی است یا ریشه‌ای عمیق‌تر دارد؟ در این مقاله، بر اساس تجربه شخصی، روایات اسلامی و یافته‌های علمی، به بررسی این پرسش می‌پردازیم.
چشمزخم در قرآن و روایات: آیا واقعیت دارد؟
در قرآن کریم، در سوره قلم آیه 51 آمده است:
«وَإِن یَکَادُ ?لَّذِینَ کَفَرُوا? لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصَـ?رِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا? ?لذِّکْرَ...»
به‌گفته علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، این آیه دلالت بر آن دارد که نگاه برخی افراد می‌تواند نوعی آسیب یا فشار معنوی ایجاد کند.
در روایتی از پیامبر اکرم (ص) آمده:
«العَینُ حَقّ، تُدخِلُ الرَّجُلَ القَبرَ، و تُدخِلُ الجَمَلَ القِدرَ»
(چشمزخم حقیقت دارد، مرد را به قبر و شتر را به دیگ می‌فرستد)
(منبع: صحیح مسلم، حدیث 2188)
چه کسانی معمولاً چشمزخم دارند؟ باورهای سنتی و نشانه‌ها
در سنت شفاهی ایران، به‌ویژه در مناطق روستایی، چند ویژگی مشترک در افرادی که «چشم‌شان می‌گیرد» ذکر می‌شود:
-
افرادی با نگاه تند، نافذ یا خیره
-
کسانی که در دل حسادت، حرص یا مقایسه دائمی دارند
-
افرادی که ناخواسته زبان به تمجید افراطی می‌گشایند
-
اشخاصی که بی‌اذن یا بی‌ذکر خدا از نعمت‌های دیگران سخن می‌گویند
در تجربه‌ای که از حضور در خانه‌ای در مناطق حاشیه‌ای شیراز داشتم، خانواده‌ای که بارها با چشمزخم مواجه شده بودند، متوجه شدند که بیشتر مشکلاتشان پس از دیدار اقوامی خاص رخ می‌دهد؛ اقوامی که معمولاً بدون ذکر "ماشاءالله" از زیبایی بچه‌ها یا وسایل منزل تعریف می‌کردند.
دیدگاه علمی: آیا چشمزخم قابل اثبات است؟
از نظر علمی، چشمزخم به‌عنوان پدیده‌ای فیزیکی قابل اندازه‌گیری تأیید نشده است. اما در روان‌شناسی، مفهومی وجود دارد به نام Psychosomatic Reaction (واکنش روان‌تنی)، که نشان می‌دهد اضطراب و تلقین می‌تواند باعث بروز علائم جسمی واقعی شود.
Dr. Leonard Zusne و Warren H. Jones در کتاب Anomalistic Psychology می‌نویسند:
"باور به تأثیر منفی نگاه دیگران، در برخی افراد باعث اختلال در عملکرد سیستم ایمنی و ایجاد علائم جسمی چون سردرد، تهوع یا خستگی می‌شود."
(منبع)
افراد مستعد داشتن چشمزخم: تحلیل روان‌شناختی
افرادی که به‌طور ناخودآگاه تأثیر منفی بر دیگران می‌گذارند، معمولاً ویژگیهای زیر را دارند:
| ویژگی روانی | احتمال اثرگذاری از طریق نگاه |
|---|---|
| حسادت پنهان | بسیار بالا |
| تمایل به مقایسه خود با دیگران | بالا |
| تمایل به کنترل یا تسلط روانی | بالا |
| عدم درک حد و مرز در تحسین دیگران | متوسط |
| انرژی عصبی ناپایدار یا پرخاشگر | بالا |
بر اساس مطالعات Behavioral Science Research، افرادی با وضعیت روانی ناپایدار، حتی با حضور ساده در جمع، می‌توانند نوعی اضطراب جمعی ایجاد کنند که شبیه اثر روانی چشمزخم است، هرچند توضیح علمی مستقیم ندارد.
راه‌های سنتی و دینی برای تشخیص و مقابله
برای تشخیص افرادی که ممکن است چشمزخم داشته باشند، در برخی فرهنگ‌ها به مواردی همچون سوء‌رفتار بعد از حضور آن‌ها، خرابی وسایل، گریه کودک یا سردرد ناگهانی توجه می‌شود.
در منابع اسلامی، خواندن سوره فلق و ناس، آیةالکرسی، و گفتن «ماشاءالله لا قوة إلا بالله» به‌عنوان روش‌های پیشگیری توصیه شده‌اند.
تجربه شخصی: چشمزخم واقعی یا تلقین؟
در سال 1400، در مواجهه با یکی از مراجعین درمانگاه روان‌تنی در تهران، کودکی که پس از مهمانی خانوادگی دچار تب شدید و گریه ممتد شده بود، توسط مادرش به‌عنوان «چشم‌خورده» معرفی شد. در بررسی پزشکی، هیچ عامل ویروسی یا فیزیکی یافت نشد. اما پس از انجام آداب سنتی شامل خواندن سوره فلق، شست‌وشو با آب و نمک و اسپند دود کردن، حال کودک بهبود یافت.
به‌نظر می‌رسد ترکیبی از اثر آرام‌بخش مراقبت روانی خانواده و باور فرهنگی نقش اصلی را در بهبود ایفا کرده است.
جمع‌بندی نهایی
افرادی که چشمزخم دارند، الزاماً افراد بدطینتی نیستند. گاهی حتی ناآگاهانه، با نگاهی حسرت‌آمیز یا تحسین بی‌ذکر خدا، می‌توانند تأثیر منفی بگذارند. علم هنوز نتوانسته چشمزخم را به‌عنوان پدیده‌ای فیزیکی اثبات کند، اما تأثیر روانی و رفتاری آن در بسیاری از جوامع تأیید شده است. شناخت این پدیده، بیش از آنکه نیاز به ترس داشته باشد، نیازمند آگاهی، ذکر و حفظ آرامش در تعاملات اجتماعی است.
| ویژگی مشترک افراد چشم‌زخم‌دار | تحلیل |
|---|---|
| نگاه خیره و بدون ذکر | عامل روانی-فرهنگی قوی |
| حسادت درونی یا رقابت‌طلبی | زمینه‌ساز اثر منفی |
| تحسین بدون نیت بد اما بی‌محابا | رایج‌ترین شکل چشمزخم |
| تأثیرگذاری عاطفی بالا در جمع | معمولاً ناخواسته |
پرسش‌های متداول
آیا چشمزخم ارثی است؟
خیر. هیچ منبع دینی یا علمی چنین چیزی را تأیید نکرده. اما برخی خانواده‌ها به‌دلیل حالات روانی یا رفتاری مشابه، بیشتر با آن درگیر می‌شوند.
آیا کسی می‌تواند خود متوجه شود که چشمزخم دارد؟
معمولاً نه. افراد غالباً ناآگاه از اثر رفتاری یا روانی خود هستند.
چگونه می‌توان جلوی چشمزخم دیگران را گرفت؟
با ذکر نام خدا هنگام تحسین، خواندن آیات محافظتی (فلق، ناس، آیةالکرسی) و حفظ نیت پاک در تعاملات اجتماعی.